新疆喀什：合作社促农脱贫增收（组图）
_-_series.jpg)
Боолчлол гэж нэг х?н (эзэн) н?г??г?? (боолоо) х?чээр ??рийн ?мч хэлбэрээр, ??рийн дур х?сэл сонирхлын дагуу зарж ажиллуулах боломжтой, х?нийг эд, бараа мэтээр ашиглах нийгмийн харилцааг хэлнэ.
?мн? т??хэнд дайн байлдаанд олзлогдогсод, гэмт хэрэгтэн, ?р т?лб?р?? барагдуулж чадахг?й байгаа х?м??сийг боол болгож байжээ. Хожим нь эзнийхээ т?л?? албадан х?д?лм?рл?ж байсан энгийн иргэд м?н боол болдог байжээ. Энэ хэлбэрийн боолчлол ХХ зууныг х?ртэл ?рг?н тархсан байсан б?г??д ?н??д?р Араб, Африкийн зарим оронд боолчлол оршсоор байна.
Боолчлол нь энгийн ба сонгодог гэсэн 2 т?р?лтэй. Эртний Грекийн философич Аристотель "Х?н бол ярьдаг зэвсэг" хэмээн сонгодог боолчлол буюу эртний Афины боолчлолыг тодорхойлсон юм.
Орчин ?ед боолчлолыг дэлхийн ихэнх улс оронд хуульчилж гэмт хэрэг гэж буруушаах болсон. Боолчлолыг х?лээн з?вш??рд?г улсуудыг ихэвчлэн боолчлолын нийгэмтэй улс гэж нэрлэдэг.
Одоогийн байдлаар боолчлолоос ялгагдахг?й, т??нтэй т?стэй ?зэгдл??д м?н оршсон хэвээр байна. ??нд: хамжлагат нийгэм, ?рийн дарамт, гэрийн ?йлчлэгч, х?ний ??наймаа, бэлгийн дарамт, м?лжл?гийн зорилгоор х??хэд, ?св?р насныхныг ашиглах, х?чээр албадан гэрлэх зэрэг ?зэгдл??дюм. Т?р?л б?рийн тооцоогоор иймэрх?? байдлаар 20-36 сая х?н амьдарч байна. Боол бол б?х эрхээ хасуулсан х?н б?г??д ?мчл?гчийн б?рэн ?мч хэлбэртэй байдаг юм.
Н?Б-ын Х?ний эрхийн т?гээмэл тунхаглалын 4-р з?йлд: Хэнийг ч боолчлох буюу бусдын эрхшээлд байлгах ёсг?й. Аливаа т?рлийн боолчлол болон боолын худалдааг хориглоно.
Т??х
[засварлах | кодоор засварлах]С??лийн 5000 жилийн турш боолчлол бараг хаа сайг?й байсаар ирсэн. Хамгийн алдартай боолын улсууд бол Эртний Грек, Ромын эзэнт улс, Эртний Египет, Хятад зэрэг орно. Эртний Дорнод дахь боолчлол нь олон ?в?рм?ц шинж чанартай байв. Эртний Хятадад боолчлолтой д?йцэх?йц "си" хэмээх ойлголт МЭ? 2-р мянганы дунд ?еэс байсан. 19-20-р зуунд боолчлол АНУ, Бразил, З??н ?мн?д Ази, бага зэрэг Европт байсан.
Газар тариалангийн ?йлдвэрлэлд шилжсэн нийгмийн ?ед сонирхол багатай х?нд х?чний х?д?лм?р ??сэх хэрээр боолын х?д?лм?р нь эдийн засгийн хувьд ашигтай болж, боолчлол хаа сайг?й ?рг?н тархсан. Энэ тогтолцоонд боолууд нь хувийн буюу гэрийн боолуудын ангиллыг ихэвчлэн ялгадаг тусгай анги б?рд??лдэг байв. Бусад боолуудын н?хц?л байдал эзнийхээ хувьд бараг гэрийн тэжээвэр амьтдынхаас ялгааг?й, заримдаа б?р доор байжээ. Боолуудын нийгмийн соёл, боловсрол ?с?хийн хэрээр боолуудын дунд ??р нэг давуу анги бий болсон. Боолуудын шинжлэх ухаан, урлагийн мэдлэг, ур чадвараар ?нэ цэнэ нь тодорхойлогддог болж эхэлсэн.
Эдийн засгийн х?гжил н?хц?л байдлын эрс ??рчл?лт нь нийгмийн зохион байгуулалтад дэвшилтэт утгаараа боолчлолд н?л??лж боолчлолын институцийг устгахад н?л??лс?н юм. Боолыг тэжээх, байлгах нь байнга ил?? зардалтай болж байсан б?г??д аажмаар боолын х?д?лм?р??р ?йлдвэрлэлийн б?тээмж, ашиг нэмэгдэхээ больжээ. Энэ б?хэн боолчлолын институцийг ?г?й болгоход х?ргэсэн байна. Боолын х?д?лм?рийг ашиглах ажлын х?рээ талбар багасч, х?д?? аж ахуйн боолуудын анги аажмаар алга болов.
15-р зуунд Европт бараг хаа сайг?й боолчлолыг хамжлагт нийгмээр сольсон байсан ч 16-р зуунд газарз?йн шинэ нээлт??дийн эрин эхэлж боолчлол х?чтэй сэргэв. Европчууд хялбархан олон тооны уугуул африкчуудыг олзолж, боолчилж хямд ажлын х?ч авах боломжтой болсон юм.
Европт боолын х?д?лм?р ашиглах явдал дахин сэргэж, Атлантын далайг дамнасан боолын худалдаа эхэлсэн б?г??д 19-р зуун х?ртэл цэцэглэн х?гжиж байв. Африкчуудыг т?р?лх нутгаас (гол т?л?в Африкчууд ??рсд??) баривчилж, х?л?г онгоцооор Америк руу илгээж байжээ.
Т??х с?х?ж ?звэл з?вх?н 17-р зуунд африкийн 12 сая хар арьстан иргэдийг Карибын тэнгис, Бразил, Мексик, АНУ-д х?чээр авчран, боол болгон худалддаг байсан юм. Эдгээр боолуудын дийлэнх хувийг нь Карибын тэнгис, Бразил дахь элсэн чихэр тариалдаг колони руу илгээдэг байж. Африкаас ирсэн боолуудын дундаж наслалт бага байсан учраас ?е ?е боолуудыг дахин шинээр авчирдаг байсан байна. 17-р зуунд Африкаас гарсан 12 сая боолуудын таван хувийг нь буюу 600 мянган х?нийг Америкт авчирсан байдаг. Америкт х?ргэгдсэн африк иргэдийн дундаж наслалт харьцангуй ?нд?р байсан б?г??д 1860 оны х?н амын тооллогоор 4 сая боол б?ртгэсэн байна. Америкт африк иргэд ил?? сайн идээшин дассаны гол шалтгаан нь хоол ундны чанар арай ил??, халдварт ?вчин бага, ажлын ачаалал харьцангуй х?нг?н, эр??л мэндийн тусламж ?йлчилгээ ил?? чанартай байсантай холбоотой б?г??д нэг жилд нас барсан х?м??сийн тооноос шинээр т?рс?н х??хдийн тоо олон байдаг байжээ.
Африкаас боол авчрах нь ядуу, орлого багатай Европ иргэдийг ажиллуулахаас хямд м?н ?р ашигтай гэж Умард Америкт суурьшихаар ирсэн Европчууд ?зсэн байна. Т??хчид 17-р зуунд 12 сая, 18-р зуунд 6-7 сая эр??л чийрэг, х?д?лм?рл?х чадвартай эрч??д, эмэгтэйч??дийг Африкаас боол болгож авчирсан т??хтэй. Шинээр суурьшсан нэг газрын эзэн дунджаар 50 х?ртэлх тооны боолтой байсан гэх тооцоо бий. Боол х?н уншиж бичиж сурах эрхг?й, зан байдал, х?д?лг??н б?рийг нь хязгаарлаж, хянадаг байсан юм. Боолууд хоорондоо гэр б?л болж, олон х??хэд т?р??лэхийг газрын эзэд дэмждэг байсан ч эцэг эхийг ?р х??хдээс нь, ах д??сийг биесээс нь салгаж ??р газар худалддаг байжээ.
Африкийн боолуудыг ашиглах нь Америкийн тариалагчдад маш их ашигтай байв. Нэгд?гээрт, негр??д халуун цаг агаарт цагаан арьст европчууд эсвэл индианчуудыг бодвол ил?? дасан зохицох чадвартай байсан б?г??д бие бялдарын хувьд ч х?нд х?чир х?д?лм?рт ил?? байсан; хоёрдугаарт, ??рсдийн уугуул нутгаас холдсон тул гэртээ хэрхэн харих зугтах хандлага багатай байв. Боолуудыг зарж борлуулах ?ед эр??л насанд х?рсэн негр эр??л цагаан арьстн боолоос 1.5-2 дахин их ?нэтэй байв. Боолын х?д?лм?рийг ашиглах цар х?рээ маш ?рг?н байв. Боолын х?д?лм?рийг хориглосон хууль гарсаны дараа ч боолын худалдаа удаан хугацаанд хууль бусаар оршин тогтнож байжээ. 20 дугаар зууны дунд ?еийн Америк тивийн бараг б?х хар арьст х?н ам нь Африк тивээс з??ж авчирсан боолуудын ?р удам байжээ.
Британийн Америкт дараа нь АНУ руу нийтдээ 13 сая орчим Африкийн боолуудыг оруулж ирсэн гэдэг. Дунджаар олзлогдсон 3-5 боолын з?вх?н нэг нь тариалангийн талбайд х?ргэгдэж, ?лдсэн хэсэг нь замдаа зугтаад баригдах, тээвэрлэх явцад нас барж байжээ. Зарим судлаачдын тооцоолсноор Африкт боолын наймааны улмаас 80 сая орчим х?н амиа алдсан байна.
Германы эрдэмтэн Карл Маркс:- "Боолчлол нь нэг х?н н?г??г?? м?лжих анхны хэлбэр юм. Ер нь, боол ?йлдвэрлэлийн арга хэрэгсэл юм" гэж тодорхойлж байжээ.
Монгол улс 1968 онд Боолчлолын тухай Женевийн 1926 оны Конвенцид (Хэлэлцээрт) нэгдэн орсон байна.
Монголд 20-р зууны эхэн ?е х?ртэл их бага хэмжээгээр боолчлол болон хамжлага байсан гэж ?здэг.
Орчин ?е
[засварлах | кодоор засварлах]Австралийн х?ний эрхийг хамгаалах “Walk Free Foundation” холбооноос анх удаа “Global Slavery Index 2013” буюу улс орнуудын “боолчлол”-ын т?вшиний судалгааг ?н?? ?ед танилцуулсан. Судалгаанд нийт 162 орон хамрагдсан байна.
Боолчлолын уламжлалт тодорхойлолт болох “тэгш бус байдлын туйл болсон, х?нийг эрх мэдлээр б?рэн хязгаарласан, х?нийг м?лжих нийгэм, эдийн засаг, хууль з?йн хэлбэр” гэдгээс ?рг?н х?рээнд авч ?зэн “Global Slavery Index 2013”-ийн рейтингийг гаргажээ.
Тэдний ?зэж буйгаар орчин ?еийн нийгэмд “боолчлол” м?нг? х??лэгчдээс хамаарах дарамт, х?чээр гэрлэх зэрэг х?чирхийллийн шинжтэйгээр илэрдэг байна.
Боолчлолын хамгийн их асуудалтай 10 орон:
[засварлах | кодоор засварлах]- Мавритани -3,8 сая х?н амд- 140-160 мянга
- Хаити -10,2 саяд 200-220 мянга
- Пакистан – 179 саяд 2-2,2 сая
- Энэтхэг - 1,2 тэрбумд 13,3-14,7 сая
- Балба -24,5 саяд 250-270 мянга
- Молдав -3,6 саяд 2-35 мянга
- Бенин -10 саяд 76-84 мянга
- Кот-д'Ивуар -20 саяд 150-160 мянга
- Гамби – 1,8 саяд 13-15 мянга
- Габон - 1,6 сая х?нд 13-14 мянган “боол” ногдож байгаа гэж судалгааны д?н гарсан байна.
Энэ ?г??лэл дутуу дулимаг бичигджээ. Нэмж г?йцээж ?г?хийг х?сье.